بحث از تاریخ قرآن کریم و کیفیت گردآوری و زمان آن، بحثی دامنه دار است و در این موضوع، کتاب ها و رساله های متعددی نگاشته شده است. در این جا فشرده ای از سخن را می آوریم:
گردآوری قرآن در زمان پیامبر(ص)
قرآن در زمان حیات پیامبر اعظم(ص) گردآوری شد و سوره ها و آیه هایش به دستور او مرتب شد. دلیل بر این سخن، افزون بر شواهد تاریخی بسیار، سخن خود پیامبر خدا(ص) است که سوره حمد را به نام «فاتحه الکتاب» نامید و فرمود: نمازی جز با فاتحه الکتاب صحیح نیست.[۱]
از این جا روشن می شود که قرآن در زمان پیامبر (ص) گردآوری شده بود و سوره حمد هم در اول آن بود، اگر قرآن مجموعه سوره ها و آیات پراکنده بود، معنی نداشت که این سوره را فاتحه الکتاب نام گذارند.
شواهد تاریخی
حق این است که قرآن کریم در روزگار پیامبر(ص) جمع شده بود. شواهدی می آوریم که نشان می دهد قرآن در زمان پیامبر (ص) گردآوری شده و آنها را در کنار روایاتی که می گوید قرآن پس از رحلت پیامبر(ص) گردآوری شده قرار می دهیم و حقیقت را از خلال آنها در می یابیم.
۱. طبرانی و ابن عساکر از شعبی نقل می کنند که شش نفر در زمان پیامبر(ص) قرآن را گردآوری کردند: ابی بن کعب، زیدبن ثابت، معاذبن جبل، ابوالدرداء، سعد بن عبید و ابوزید. و نیز نقل می کنندکه مجمع بن جاریه قرآن را جمع کرد، مگر دو سوره از سوره های آن را.
۲. قتاده می گوید: از انس بن مالک پرسیدم: در زمان پیامبر(ص)، چه کسی قرآن را جمع کرد؟ گفت: چهار نفر که همه از انصار بودند: ابی بن کعب، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و ابوزید.
۳. به نقل مسروق، عبدالله بن عمر گفت: من عبدالله بن مسعود را دوست دارم، چون از پیامبر خدا(ص) شنیدم می فرمود: قرآن را از چهار نفر بیاموزید: عبدالله بن مسعود، سالم، معاذ و ابی بن کعب.
۴. نسائی از عبدالله بن عمر نقل می کند که گفت: قرآن را گرد آوردم و هر شب یک بار آن را خواندم. خبر آن به پیامبر(ص) رسید، فرمود: آن را در طول ماه یکبار بخوان.
۵. از عثمان نقل شده است که هر گاه وحی نازل می شد، پیامبر سراغ کاتبان وحی می فرستاد و می فرمود: این آیه را در فلان سوره کنار آیات معینی قرار دهید.[۲]
۶. ابو عبدالله زنجانی مولف «تاریخ القرآن» نوشته است: بعضی از صحابه در زمان پیامبر(ص) اقدام به جمع آوری قرآن یا بخش هایی از آن کردند. اما مجموعه ای که همه قرآن را در زمان پیامبر گرد آورد، آن را پس از آن کامل ساختند.
۷. محمد بن اسحاق در «الفهرست» می گوید: گردآورندگان قرآن در عصر پیامبر(ص) عبارت بودند از: علی بن ابی طالب(ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید، ثابت بن زید، ابی بن کعب، عبید بن معاویه و زید بن ثابت.
۸. سیوطی در «الاتقان» از محمد بن کعب قُرظی نقل می کند: پنج نفری که قرآن را جمع کردند عبارتند از: معاذ بن جبل، عباده بن صامت، ابی بن کعب، ابوالدرداء و ابو ایوب انصاری.
۹. مولف«تاریخ قرآن» از ابن سیرین نقل می کند: چهار نفری که قرآن را جمع کردند عبارتند از: معاذ بن جبل، ابیّ، ابوزید یا ابوالدرداء، یا عثمان، یا او و تمیم داری.
۱۰. خوارزمی در کتاب«مناقب» از علی بن رباح نقل می کند که علی بن ابیطالب(ع) و ابیّ بن کعب قرآن کریم را در زمان پیامبر(ص) گردآوردند.
۱۱. در روایاتی که ابوبکر حضرمی از امام صادق(ع) نقل می کند، آمده است که پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود:«قرآن پشت رختخواب من است، در نوشته ها و حریر و کاغذها، آن را بگیرید و تباه نسازید، آنگونه که یهود، تورات را ضایع ساختند»[۳] علی(ع) هم رفت و آن را در قماش زردی جمع کرد و بر آن مهر زد.
۱۲. حدیث ثقلین دلیل آن است که جمع قرآن در زمان پیامبر اکرم(ص) انجام یافته بود و اگر این حدیث را بر آن چه ذکر کردیم بیفزاییم، شکی باقی نمی ماند که قرآن در عهد پیامبر(ص) گردآوری شده بود که فرمود: من در میان شما دو چیز نفیس باقی می گذارم. کتاب خدا و عترتم، آن چه که اگر به آن دو تمسک بجویید، هرگز گمراه نمی شوید و آن دو از هم جدا نمی شوند تا آن که کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.[۴]
این حدیث آشکارا ثابت می کند که قرآن در زمان پیامبر(ص) جمع آوری شده بود، اما این سخن که در سینه ها محفوظ بود، سخن نادرستی است و اگر این حدیث بر نگارش قرآن در زمان پیامبر(ص) دلالت نکند، حداقل دلالت دارد بر این که سوره های قرآن و جای آیات در زمان پیامبر(ص) منظم بود، هر چند که بر ورق هم نگاشته نباشد.
تعارض احادیث جمع قرآن بعد از پیامبر(ص) با نص قرآن
سوالی که می ماند این است که اگر براستی قرآن در زمان پیامبر(ص) گردآوری شده بود، پس چگونه برخی روایات می گوید که قرآن در عهد خلفا گردآوری شده است؟
پاسخ: این روایات، با نص خود قرآن تعارض دارد، چون بسیاری از آیات قرآن دلالت می کند که سوره ها حتی بین مشرکان مشهور و معروف بوده است. به علاوه نام «کتاب» بر قرآن کریم اطلاق شده است، اگر اجزای آن پراکنده بود، بر آن «کتاب» گفته نمی شد و کاربرد مجازی و بدون قرینه هم بی معناست.
ناسازگاری احادیث جمع قرآن پس از پیامبر(ص) با حکم عقل
عظمت قرآن و اهمیتی که پیامبر خدا(ص) و مسلمانان از جهات مختلف برای آن قائل بودند، به روشنی نشان می دهد که روایاتی که می گوید قرآن پس از رحلت پیامبر(ص) گردآوری شده نادرست است. اضافه بر این که قرآن، بزرگترین چیز نزد مسلمانان است و موجودیت و عظمتشان در حفظ و نگهداری آن خلاصه می شود و اساس نبوت را هم قرآن تشکیل می دهد. آیا احتمال می رود که شخصیتی همچون پیامبر(ص) اهمیتی به گردآوری و نگارش قرآن کریم ندهد؟ یا به کار دیگری بپردازد و از توضیح کیفیت تنظیم سوره ها و ایات غافل شود؟ قرآن معجزه جاویدان آن حضرت است و همگان به وسیله آن در طول اعصار و قرون تحدّی می شوند. با توجه به این نکته، بر پیامبر(ص) لازم بوده که برای نگهداری و حفظ قرآن بکوشد. چون ذهن و حافظه انسان هر چه قدر هم قوی باشد، در لا به لای حوادث زندگی نمی توان بر آنها اعتماد کرد.
قرآن به تدریج بر پیامبر(ص) نازل می شد و آن حضرت گروهی را به نام «کاتبان وحی» معین کرده بود که آن را بنویسند. ابوعبدالله زنجانی در کتاب «تاریخ القرآن» در این مورد می نویسد: پیامبر(ص) نویسندگانی داشت که وحی را با خطّ معین که نسخ بود می نوشتند و ۴۳ نفر بودند و بیش از همه زید بن ثابت و علی بن ابی طالب(ع) می نوشتند و از روایات بر می آید که آن حضرت به نگارش قرآن اهمیت می داد.
سپس داستان مسلمان شدن عمر بن خطاب را نقل می کند که چگونه در خانه خواهرش سوره حدید(سبّح الله) و بخشی از سوره طه را مشاهده کرد. و در پایان می افزاید: همه این احادیث می رساند که مسلمانان به نگارش قرآن اهتمام می ورزیدند و همه قرآن در زمان پیامبر(ص) گردآوری شده بود.[۵]
بعضی از سوره های قرآن یا بخشی از یک سوره، نزد همه مسلمانان وجود داشت و این در روایات آمده است. از جمله روایت عباده بن صامت که می گوید: هر مهاجری که می آمد، پیامبر(ص) خدا او را به یکی از مسلمانان می سپرد تا قرآن کریم را به او بیاموزید. در روایت«کلیب» آمده است که: همراه علی(ع) بودم که صدای قرائت قرآن در مسجد بلند شد. علی(ع) فرمود: خوشا به حالشان!
گروهی قرآن را با صدای بلند می خواندند که دستور آمد قرآن را با صدایی آرام تر و آهسته تر بخوانند.
این دو حادثه نشان می دهد که مسلمانان به قرائت قرآن اهمیت می دادند. از این رو چگونه ممکن است گردآوری قرآن تا زمان ابوبکر به تاخیر افتد؟
نتیجه آن که نسبت دادن جمع قرآن کریم به زمان خلفا، توهمی است که با قرآن و سنت و عقل هم مخالف است و نمی توان جمع قرآن را به ابوبکر نسبت داد. جمع قرآن در زمان عثمان هم به معنای اجتماع مسلمین بر قرائت واحد است. بزرگانی از علمای اهل سنت به این حقیقت اقرار کرده اند، از جمله حارث محاسبی می گوید: مشهور آن است که عثمان قرآن را جمع کرده است و این درست نیست. عثمان مردم را بر قرائت واحد جمع کرد، چون قرائت دیگری هم رواج داشت.
اما این که گفته می شود علی(ع) قرآن را پس از رحلت پیامبر(ص) گردآوری کرد، به معنای نگارش قرآن طبق شان نزول است و تقدیم منسوخ بر ناسخ. این را علامه مجلسی در «بحارالانوار» و صاحب کتاب«تاریخ القرآن» هم می پذیرد. و اگر مساله جز این باشد، امام علی(ع) چگونه می تواند در چند روز، قرآن را گردآوری کند؟
[۱]. مسند احمد: ج۲، ص۴۲۸.
[۲]. البیان: ص۲۶-۲۷.
[۳]. تاریخ القرآن، ص۷و۸.
[۴]. این حدیث از احادیث متواتر بلکه بیش تر از حد تواتر است.
[۵]. تاریخ القرآن: ص۴۳، فصل۶.
